چاپارخانه ها در ایران؛ کارکنان و امکانات چاپارخانه ها - مجله رویای کره ای

در قسمت قبلی مقاله چاپارخانه ها در ایران، ساختمان این بناها را آنالیز کردیم. همان طور که دیدید این بنا دارای چند قسمت عمده شامل بالاخانه، حیاط و... است. هر کدام از این بخش ها به کاری اختصاص داشته است. بخشی برای اقامت مسافر، قسمتی متعلق به نایب چاپارخانه و شاگردهای چاپارخانه و قسمتی برای نگهداری اسب ها و اسباب سفر مسافران.

در این چاپارخانه ها افرادی به عنوان مسئول و خدمه، کار می کردند که در ادامه با آنها و وظایفشان آشنا می شویم.

نایب چاپارخانه

مسئول و سرپرست چاپارخانه که نایب چاپارخانه نامیده می شد، از طرف مسئول چاپارخانه های آن خط، استخدام می شد. نایب چاپارخانه لباس فرم مخصوص داشت. اوژن اوبن در سفرنامه خود نوشته است که لباس نایب چاپارخانه، شامل نیم تنه ای آبی و کلاه پوستی بوده است. نایب چاپارخانه معمولا جزو بزرگ ترین مقام های دولتی هر منطقه بود.

طبق نوشته های اوژن اوبن، حقوق نایب چاپارخانه در سال 1324 هجری قمری، ماهی سه تومان بوده است. مکنزی در کتاب خود یعنی سفرنامه شمال که مربوط به سال 1275 هجری قمری است نوشته است که:

رئیس چاپارخانه مانند همکارانش در سایر نقاط، سالی 50 تومان حقوق دریافت می نماید و یک خروار جو.

وظایف نایب چاپارخانه عبارت بود از تهیه کردن و آماده نگه داشتن اسب ها به میزان کافی، استخدام شاگرد چاپار، نگهداری و تعمیرات چاپارخانه، تهیه امکانات رفاهی برای استراحت چاپارها و مسافرانی که در آن چاپارخانه اقامت می کردند.

تامین بودجه چاپارخانه و حساب رسی دخل و خرج آن و گزارش آنها به رئیس خط چاپاری و نایب خط، از دیگر وظایف او بود.

معمولا یکی از همین نایب های چاپارخانه به عنوان نایب خط چاپاری، سرپرستی بقیه را به عهده می گرفت.

شاگرد چاپار

شاگرد چاپار، یکی دیگر از کارکنان چاپارخانه ها بوده است که معمولا چند نفر از آنها زیر نظر نایب چاپارخانه کار می کردند. وظیفه اصلی شاگرد چاپار، همراهی کردن مسافری بوده که برای سفر از منزلی که اقامت داشته است، اسبی برای ادامه مسیر کرایه می نموده است. شاگرد چاپار موظف بود از یک چاپارخانه تا چاپارخانه بعدی، مسافر را از مسیری که قبلا معین و معین شده بود، هدایت و همراهی کند. بعلاوه او می بایست مواظب اسب های چاپارخانه باشد که از آنها بیشتر از حد توانشان، کار نکشند. این شاگرد بعد از رساندن مسافر به چاپارخانه مقصد، اسب ها را به چاپارخانه اولیه برمی گرداند.

استفاده از شاگرد چاپار برای مسافرت چاپاری، اجباری بوده است. طبق قانون، هر کسی که از چاپارخانه استفاده می کرد، باید با شاگرد چاپار حرکت می کرد تا شاگرد چاپار اسب ها را به چاپارخانه اولیه برگرداند.

شاگرد چاپارها هم لباس مخصوص داشتند که شامل نیم تنه نمدی و شلوار آبی فراخ بود.

حقوق یک شاگرد چاپار علاوه بر انعامی که از مسافران بعد از رساندن آنها به مقصد می گرفت، به گفته اوژن اوبن، ماهی دو تومان بود.

در سفرنامه ها به ویژگی های این شاگردهای چاپارخانه اشاره شده است. یکی از آنها، شناخت صحیح از اسب های خوب بوده است طوری که آنها همواره برترین اسب ها را برای خود انتخاب می کردند. بعلاوه، آنها معمولا از زین استفاده نمی کردند و بیشتر روی بار می نشستند و افساری به کار نمی بردند. فقط یک رشته طناب یا بند را به یک طرف دهنه اسب می بستند.

امکانات چاپارخانه ها

بنای چاپارخانه

چاپارخانه ها در سفرهای چاپاری در حقیقت نوعی اقامتگاه کوتاه مدت بوده اند. همان طور که در قسمت قبلی مقاله هم ذکر شد، چاپارخانه ها به لحاظ نظافت شرایط بهتری از کاروانسراها داشتند و ظرفیت آنها محدود بوده است. البته امکانات اولیه آنها برای اقامت کافی نبوده و مسافر باید از وسایلی که به همراه داشت استفاده می کرد.

اسب و سایر حیوانات

اسب از ارکان اصلی تشکیلات چاپاری و رایج ترین وسیله حمل و نقل بار، مسافر و ارسال پیغام به وسیله چاپار سواره بوده است.

در چاپارخانه های بین راهی، با توجه به اهمیت مسیر و اندازه تردد، تعداد اسب هایی که نگهداری می شده، متفاوت بوده است. معمولا در چاپارخانه های عادی، بین 6 تا 8 اسب، باید نگهداری و آماده می شد.

مهمان خانه

به تدریج، با رسیدن به اواخر دوره ناصری که مصادف با برنامه های راه سازی شرکت های ایرانی، روسی و انگلیسی و رواج تدریجی و روزافزون وسایل نقلیه بود در پی شوسه کردن راه های تهران - قزوین و تهران - قم، نیاز بود تا در منزل های معین شده بین راهی، مراکزی به عنوان مهمان خانه، ساخته گردد.

برای اولین بار در قزوین، مهمان خانه ای که دارای محوطه ای به نام چاپارخانه برای نگهداری اسب ها و وسایل نقلیه مختلف بود، ساخته شد.

در سفرنامه ها درباره ی این مهمان خانه ها توضیحاتی داده شده است. از جمله اینکه دو قسمت داشته اند. یک قسمت برای نگهداری درشکه و اسب های یدکی چاپاری و مسافران و قسمت دیگر برای اقامت مسافران.

این درشکه خانه ها و اصطبل ها برای برطرف نیاز مسافران و تاجران، قاطر، اسب و درشکه های متعددی در اختیار داشته است.

در پی ایجاد این مهمان خانه در مسیر راه شوسه تهران - قزوین، در هر ایستگاه مهمان خانه ای دایر شد که در سفرنامه های آن دوره، توصیف این مهمان خانه ها آمده است.

مدتی بعد، با ایجاد راه شوسه تهران - قم، در این مسیر هم مهمان خانه هایی به شکل ترکیبی از کاروانسرا و چاپارخانه که کمی امروزی تر شده بود، ساخته و تجهیز شد. در پی آن، در مسیرهای دیگر هم پس از شوسه شدن جاده، مهمان خانه هایی که برخی از آنها بسیار مختصر و فقط از یک قهوه خانه تشکیل شده بود، ایجاد شد.

یکی از مهم ترین کارنمودهای این چاپارخانه ها، استفاده از آنها به عنوان محل اقامت موقت مسافران بوده است. بسیاری از مسافران نیز ترجیح می دادند که از امکانات چاپارخانه ها برای سفر استفاده نمایند. به این نوع از سفر، سفر چاپاری می گفتند.

در مقاله های بعدی به طور مفصل به سفرهای چاپاری، می پردازیم.