چرا میل مردم به گفت وگوی زنده در شبکه های اجتماعی بالا رفته است؟ - مجله رویای کره ای

برای پاسخ به این سوالات و پرسش های دیگری از این دست با حسین کرمانی، پژوهشگر رسانه های اجتماعی و علوم اجتماعی محاسباتی به گفتگو نشستیم که به توضیح زیر است.

چرا در دوره قرنطینه خانگی تا به این اندازه میل مردم برای استفاده از رسانه های اجتماعی بالا رفته است؟

وقتی شرایط به گونه ای است که یکسری فضاها از انسان گرفته می شود، انسان ها ناچارند رفتارهای خود را با توجه به شرایط جدید تغییر دهند. با پیدایش اینترنت و وب 2 و متعاقب آن رشد روزافزون رسانه های اجتماعی؛ سرعت بالای این فضاها، دسترسی آسان، همه گیر شدن موبایل های هوشمند، اینترنت پرسرعت و عواملی از این دست باعث شد که استفاده از این رسانه های اجتماعی به یکی از کردارهای روزمره شهفرایندان در جوامع مختلف حتی در شرایط عادی تبدیل شود. در شرایط عادی فضاهای عمومی جامعه در اختیار مردم بود، اما با این وجود استفاده از این رسانه های اجتماعی باز هم به شدت بالا بود. حالا وقتی که این فضاهای عمومی هم از دست می فرایند و در دسترس نیستند، استفاده از رسانه های اجتماعی تشدید می شود.

بنظر شما چرا اقبال به گفت وگوی لایو در اینستاگرام فارسی تا به این اندازه بالا رفته است؟

نه تنها لایو اینستاگرام بلکه استفاده از تلگرام و رسانه های اجتماعی دیگر هم در این شرایط زیاد می شود و علاوه بر این، گفت وگوهای تصویری در اسکایپ یا واتس اپ هم بیشتر می شود که در این شرایط کاملا طبیعی است.

اما لایوهای اینستاگرام یک بعد متفاوت هم دارد. زمانی که تماس تصویری یا استفاده از رسانه های اجتماعی در بین مردم زیاد می شود، در واقع این کردارهای ارتباطی افراد است که تغییر می کند، اما لایو اینستاگرام تفاوت دارد. مردم نیاز دارند که مواد خامی برای بحث و گپ زدن داشته باشند، یک زمانی تلویزیون به شکل شدیدا پررنگی این نقش را ایفا می کرد و حالا هم در ایران مثلا سریالی مانند پایتخت این نقش متمم مکالمه و گفت وگو اجتماعی را برای عده ای از مردم ایفا می کند. علاوه بر اینها، رویدادهای جمعی مثل کنسرت ها یا فعالیت های گروهی مانند دیدن دوستان، رفتن به خرید و ... مواردی هستند که خود به مواد خامی برای گفتگوهای اجتماعی افراد تبدیل می شوند. حالا که این امکان و این فضاها از دست رفته است، افراد به نوعی با استفاده از قابلیت های رسانه های اجتماعی مانند لایو اینستاگرام می خواهند خلا موجود را جبران کرده و مواد لازم برای گفتگوهای خود را خلق کنند.

شما در صحبت هایتان از تفاوت لایوهای اینستاگرام با دیگر کردارهای مردم در رسانه های اجتماعی گفتید؛ این تفاوت در چه چیزی است؟

این مسئله دو سو دارد. در مورد سویه کاربران و مصرف کنندگان صحبت کردم اما سویه دیگر، سویه افرادی است که این لایوها را آغاز می کنند. می توان گفت بیشتر افرادی که لایوها را اجرا می کنند، سلبریتی یا میکروسلبریتی هستند. آن ها به این جمعیت مخاطب نیاز دارند تا مهم بودن و برند بودن خود را حفظ کنند. آن ها اگر این کار را انجام ندهند بعد از مدتی با چالش روبرو شده، فراموش می شوند یا فضاهای خود را از دست می دهند. در واقع، این افراد پیش از این از طریق برگزاری کنسرت یا دیگر رویدادهای عمومی خود را در مرکز توجه قرار می دادند، حال که این امکان وجود ندارد با استفاده از این قابلیت ها می خواهند موقعیت خود را در بین طرفداران و مردم حفظ کنند.

آیا چنین شرایطی بر رفتارهای ارتباطی مردم در این فضا تاثیر بلند مدت می گذارد؟

در کنار نکاتی که اشاره کردم بسکمک از کردارهای ارتباطی مردم در این شرایط تغییر می کند. بسکمک از افراد هستند که تا حالا تماس تصویری نداشته اند اما اکنون با اعضای خانواده خود تماس های تصویری گروهی دارند و این مساله تجربه جدیدی برای آنها محسوب می شود و ممکن است بعد از تمام شدن این شرایط خاص، افراد کردارهای ارتباطی جدید خود را ادامه دهند.

اشتراک تجربه ها و ارتباط مردم در این شرایط در رسانه های اجتماعی چه نقشی در مقابله با بحران ها دارد؟

از چند زاویه می شود به تجربه های مشترک مردم در زمان بحران نگاه کرد. ابتدا این که از گذشته در حوزه ارتباطات، همبستگی اجتماعی عاملی بوده که جامعه را در مقابله با بحران ها قوی تر می کند. زمانی که یک بحران به وجود می آید این همبستگی می تواند مقاومت را بالاتر ببرد. تجربه مشترک مردم در رسانه های اجتماعی زمینه ای برای افزایش این همبستگی است.

در شرایط بحرانی احساس ترس و تنهایی می کند. در بحرانهایی که فاصله گذاری لازمه کنترل آن نبود هم مردم احساس ترس و تنهایی می کردند اما حالا جامعه با شرایطی روبرو هست که دیگر افراد نمی توانند دور هم حتی جمع شوند. این دور هم جمع شدنها خود به غلبه بر احساس تنهایی و ترس کمک می کرد اما حالا این امکان را ندارند. بنابراین راه های جایگزین را پیدا می کنند. مثلا مردم در رسانه های اجتماعی می بینند که افراد در ایتالیا پشت پنجره یا روی تراس می آیند و با هم اواز می خوانند و ما میبینیم این تجربه در ایران هم تکرار می شود. اتفاقی که می افتد این است که افراد اینچنین احساس با هم بودند می کنند و این تجربه اوازخوانی مشترک خود باعث شکل گیری چیزی می شود که به ان انبوه خلق می گوییم. بودن در انبوه خلق به فرد احساس قدرت می دهد.

بعد دیگر ماجرا افزایش سرمایه اجتماعی است. برای مثال فیلم ها و ویدیوهایی که در حمایت از کادر پزشکی منتشر می شود در همبستگی اجتماعی و افزایش سرمایه اجتماعی تاثیر بالایی دارد. پیش از این وقایع، سرمایه اجتماعی پزشکان به علت مسائلی مانند مالیات ندادن یاعدم نصب دستگاه های کارتخوان به شدت پایین آمده بود و اگر این سرمایه اجتماعی در همان سطح باقی می ماند جامعه دچار مشکل می شد. این ویدیوهای خودجوش یا از پیش طراحی شده باعث شد که سرمایه اجتماعی کادر درمان تقویت شده ، همبستگی اجتماعی را به وجود آورده و تجربه مشترک مقاومت در جامعه را بالا ببرد.

فراتر از بحث همبستگی و سرمایه اجتماعی، این تجربه ها چه پیامدهایی می توانند داشته باشند؟

بحرانی که در آن هستیم و کنش های افراد در رسانه های اجتماعی یا جهانی واقعی، موجب تغییر در لایه های معرفت شناسی یا هستی شناسی ما نیز می شود. یکی از کردهای آن، مسئله ای است که در بالا اشاره کردم. هستی انسان از ابتدا بر پایه وصل بودن شکل گرفته است. انسان نیاز داشته با دیگران وصل و مرتبط باشد اما حالا این شرایط تغییر کرده و انسان ها باید از هم جدا باشند یعنی هستی شان بر پایه فصل داشتن باید شکل بگیرد. بجای متصل بودن، باید منفصل شوند. این تغییر هستی شناسانه در زیری ترین لایه های شناختی فرد رخ می دهد و آثار بزرگی خواهد داشت.

علاوه بر این، در این فضاها گفتمان هایی در حال شکل گیری است و گفتمان هایی دیگر به چالش کشیده می شوند، به این معنا که شاهد منازعه گفتمانی هستیم. این مباحث در بین مردم در حال شکل گیری است و قائلان به هر یک از این گفتمان ها تلاش می کنند گفتمان خود را مسلط سازند. بنابراین، منازعه گفتمانی حول کرونا نیز می تواند در آینده باعث شکل گیری گفتمان های تازه ای شود که جهانی ما را بگونه ای دیگر توصیف می کنند.

آیا می توان گفت که مردم بصورت مستقل از فضای رسمی و رسانه های رسمی در حال مدیریت شرایط خود هستند؟

این مسئله را در دو سطح می توان پاسخ داد. یکی اینکه بنیاد وب 2 یا همان وب تعاملی، رسانه های اجتماعی هستند که اساسا کاربر محورند. بدین معنا که مهم است کاربر تصمیم گیرنده و دارای آزادی عمل باشد. برای مثال در توییتر یک کاربر معمولی توییتی می نویسد و رئیس جمهور یا وزیر یک کشور به آن پاسخ می دهد، اتفاقی که در حالت طبیعی در مخیله کسی هم نمی گنجد. یعنی وب تعاملی چنین خصلتی دارد که یک فضای ارتباطی مستقل و آلترناتیو است و این مساله حتی در سایر نقاط جهان هم این چنین است. بنابراین افراد -تقریبا- در همه جوامع از این رسانه ها بعنوان یک فضای جایگزین بهره می برند و کنش های مختص خود را در آن شکل می دهند. ایران نه تنها از این قاعده مستثنا نیست بلکه این رسانه ها بدلیل محدودیت های موجود، جایگاه مهمتری هم در کشور ما پیدا کرده اند. در واقع، این رسانه ها بطور بالقوه امکانی را برای شهفرایندان مهیا کرده اند که حرف هایی که از رسانه های رسمی نمی شنوند یا در فضاهای رسمی نمی توانند بزنند را بیان کنند. بنابراین طبیعی است که در چنین شرایط بحرانی، افراد خود با استفاده از این رسانه های اجتماعی رهکارهایی برای دوام آوردن و گذر از بحران ابداع و ایجاد کنند.

آیا دلیل دیگر این مساله محدودیت های رسانه های رسمی نیست؟

محدودیت و عملکرد رسانه های رسمی، تنها عامل نیست اما عامل تاثیرگذاری است. زمانی که اعتماد کاربران به رسانه های رسمی به دلایل متفاوت کم می شود، شدت وابستگی کاربران به فضای رسانه های اجتماعی افزایش پیدا می کند. بسکمک از این تجربه های رسانه های اجتماعی را نمی توان در فضای رسمی داشت. مثلا در تلویزیون کسی به شما نمی گوید که امشب همه ساعت9 بیایید پشت پنجره هایتان و فلان ترانه را بخوانید، معین است که در چنین شرایطی افراد برای این کارها از رسانه های اجتماعی استفاده می کنند. البته باز هم تاکید می کنم که در کشورهای دموکراتیک نیز چنین رویه های وجود دارد ولی وقتی شما با رسانه مستقل و اثر گذار در جامعه روبرو نیستید، وابستگیتان به رسانه های اجتماعی بیشتر می شود.

به نظر شما صدا و سیما در این شرایط بحرانی تا چه حد درست عمل کرده است. آیا اساسا چنین فضای گفتگویی را فراهم کرده است؟

صدا و سیما در ایران یک نهاد رسانه ای به معنای عام آن نیست، بیشتر یک نهاد روابط عمومی حاکمیتی است. عملکرد آن حتی بعنوان چنین نهادی هم در این مورد ضعیف بوده است. مثلا در ایجاد همبستگی اجتماعی یا شناخت و تحلیل منازعه گفتمانی موجود یا این تغییرهای هستی شناسانه اصولا نتوانسته وارد شود. یک دلیلش هم این است که شما باید بحران را اول قبول کنید بعد دست به اینکارها بزنید و به نوعی به مردم کمک کنید تا از بحران رد شوند ولی صدا سیما اصولا به وجود چنین بحرانی اعتقاد ندارد. علاوه بر این مردم هم دیگر از صدا و سیما بی نیاز شده اند. آنها می توانند تجربه کشورهای دیگر را خودشان رصد کنند، بنابراین منتظر نمی مانند که ببینند صدا و سیما درباره اینکه در چین و ایتالیا چه اتفاقی افتاده است یا در آمریکا چه خبر است چه می گوید. مردم خیلی سریع تر از اتفاقات و اخبار جهان مطلع می شوند، رفتارهای آنان را می بینند و الگو می گیرند. از سوی دیگر می توانند مقایسه کنند که ما کجا بهتر بوده ایم یا کجا ضعیف تر عمل کرده ایم.

چرا نگاه مردم نسبت به صدا و سیما به این شکل است و اثرگذاری آن در جامعه تا چه اندازه واقعی است؟

عملکرد صدا و سیما بر اساس سیاست هایی است که برایش معین شده و نمی تواند چیزی خارج از آن عمل کند و کاملا از فضای مردم فاصله گرفته است و ناتوان از جهت دادن و کنترل افکار عمومی است. مسئولین صدا و سیما اغلب در صحبت های خود اشاره می کنند در نظرسنجی که انجام شده است 92 درصد مردم برنامه های صدا و سیما را می بینند. در ابتدا باید ببینم در این تحقیق تعریف عملیاتی دیدن برنامه های تلویزیون چه چیزی است و دیگر اینکه فکر می کنم اساسا چنین آماری به دور از واقعیت و خنده دار است.

به فرض صحت این ادعای مسئولین صدا و سیما، آیا دیدن برنامه های تلویزیون به معنای تاثیرگذاری این برنامه ها بر مردم است؟

دیدن یک برنامه تلویزیونی، مساوی با اثر گذار بودن آن نیست. علاوه بر این، معتقدم اثرگذاری صدا و سیما بسیار کم شده و کاهش یافته است. مردم خود در حال ساختن یک کنش مشترک هستند تا بتوانند به رفتارهایی که به عبور آن ها از این بحران کمک می کند شکل دهند. این مساله شکلی از کنش وصلی است. بنت و سگربرگ این مفهوم ار عنوان کرده اند. منظور از کنش وصلی این است که دیگر در سطح وسیع، ساختارهای عمودی و سازمان های بزرگ جایگاه خود را در همه جای جهان از دست داده اند و کنش گری افراد به واسطه هویت جمعی آن ها نیست. این کنش وصلی یعنی مردم در یک فعالیت اشتراکی خودانگیخته و افقی، کردارهای خود را در یک فضای آنلاین شکل می دهند که در نهایت اثرات ان را در جهانی آفلاین هم میبینیم. کستلز توضیح می دهد که شبکه های افقی بوجود امده در رسانه های اجتماعی خود به شکل گیری شبکه های مقاومت در جوامع می انجامد. اینجا این شبکه های مقاومت برای عبور از بحران، مستقل از آنچه که رسانه های رسمی انجام می دهند، در بین مردم شکل گرفته است.